Bagyo… lunop… gubat… kamatay! Nahiuknol siya. Nahipugwat sa kalit gikan sa iyang paghanduraw sa paghisgut niya sa kamatayon… Mamatay siya — mamatay man gayud ang tawo, apan dili una karon. Ha… Ha… Ha… nagkatawa ang iyang kalag. Gutom. Naghapdus ang iyang tiyan. Wala pa siya makapamahaw. Hapit na usab ang tingpaniudto. Kagabii wala siyay panihapon. Ug karon nagmahay siya sa palad. Nagmahay siya nganong gipakatawo siyang kabus. Giuhaw siya. Tubig bugnaw. Nagkuraw ang iyang tiyan. Buot siyang matulog aron malimot sa hagit sa kamatayon!

        Duha na ka adlaw nga wala siyay kaon. Gigutom siya ug dili siya buot pang mamatay. Adtoon pa niya ang Manila, Haway ug America. Motan-aw siya sa Hollywood. Didto ang mga kahigayonan sa pagpakasapi naghingapin. Mga sugalan naghitak sumala sa iyang naambitan sa dalan. Mga kan-anan ug imnanan nag-ambahan sa kabuhong sulod sa iyang hunahuna. Ug dinhi sa Sugbo, mapait ang pagpanginabuhi.

Typhoon… flood… war… death! He was jolted. Suddenly he was startled from thinking of death… He will die—man must die indeed, but not yet today. Ha…Ha… Ha… his soul was laughing. Hunger. His stomach ached. He had not eaten breakfast. Lunchtime was near. Last night he had no supper. And now he was regretting his fate. He regretted why he was born poor. He was thirsty. Cold water. His stomach churned. He wanted to sleep to forget the challenge of death!

        He had not eaten for two days. He was hungry and wished not to die yet. He still had to go to Manila, Hawaii and America. He would look at Hollywood. There the opportunities to earn money were plenty. The casinos were rampant according to what he had heard in the street. The restaurants and bars were abundant inside his mind. And here in Cebu, life was bitter.

Kon mag-ulan na gani, ang bugtong mabuhat ni Celso mao ang pagpanambo sa bentana ug pagbantay sa ulan nga magpatakpatak sa dagat. Kana kon ang ulan dili magbunok. Kay kon ang ulan magharabharab na gani ug mamisikpisik sulod sa mga tamboanan sa iyang payag, modayon man siya ug panira, mobukhad sa banig ug mohigda aron pagpaminaw nga magpahiyom sa binata nga pagpanghagit sa ulan. Usahay usab, uban sa makusog nga bunok sa ulan, ang hangin maglagubo lamang sa amakan nga bungbong sa iyang payag ug mapulos pangawras sa nipa nga atop. Kadaghan na maguba sa hangin ang mga bentana, ug kadaghan na maukab sa hangin ang atop, apan inigkatapos niining mga pagpanamastamas sa kinaiyahan, siya hilom lamang nga mang-ayo sa kadaot ug moingon pa gani, sa iyang hunahuna, “Walay sapayan.”

        Daghan ang nahibulong ngano nga siya si Celso nagtukod man sa iyang payag sa daplin man gayod kaayo sa baybayon, antuwahaw kaayo sa hangin, nga unta makasibog man siya didto sa kalubihan ug unya maka-tago-tago.

        “Nagpaabot tingali kana siya ug disgrasya!” matod pa ni Nong Kolas nga mananagat. “Nag-ayo kaha ug maigo sa bagyo. Moabot gani ang bagyo, na, lupig pa unya niyay gapas nga huypon ngadto sa saksakan!”

Celso's only activity when it would start to rain was to sit by the window and watched the raindrops fall into the sea. That was when the rain was not pouring heavily. Because when the rain would roar and enter through the windows of his hut, he would quickly close the windows, spread a mat, lay himself down to listen to the rain with a childish smile. Sometimes the wind would also accompany the heavy rain, rattling at the ‘sawali’ walls of his hut and scratching the nipa roof. The wind had broken the windows many times, and many times the roof had been ripped open. But after the abusing acts of nature, he calmly would repair the damage and even would say in his mind, “It doesn't matter."

        Many people were wondering why Celso had constructed his hut so close to the seashore and so exposed to the wind when he could move into the coconut grove and then hid there.

        “He is waiting for an accident!” the fisherman Nong Kolas said. “He might be hit by a typhoon. When a storm comes, he might be like cotton blown away."

Pagdapat gayod sa tiil ni Ed sa balisbisan sa balay-patiyagon, mao usay pagbundak sa makusog nga ulan. Nakaginhawa siyag haluag, mapasalamaton kaayo nga wala hiatli didto sa kinatung-an sa dalan. Gibati niya ang kahagip-ot sa iyang dughan mao nga gibuga niya ang binuhiang pagginhawa. Adlawan pa man god siyang nagabaklay. Karon nga nagakalawom na lang ang kagabhion, ania pa gihapon siya sa dughan sa dakbayan. Ang pagpamanhod sa iyang mga tiil ug ang pagpanghawoy sa iyang mga kamot nagtug-an sa gidugayon sa mga gutlo nga nanglabay.

        Ang ulan nagakakusog, ngani giabot man siya sa salibo. Midis-og siya ug midip-ig sa bungbong. Sa itaas, ang langit nanug-ab sa lanog nga dalugdog nga gibanwagan usab sa kilat. Nagdaot gayod ang panahon. Tinuod diay kadtong balita sa pamantalaan nga may bagyo nga moabot niarong orasa. Apan kini didto da mohulbaw sa kahiladman ni Ed.

        Ug samtang nagpadayon ang ulan, ang tinan-awan ni Ed nagasarap sa duot sa katawhan nga namasilong usab. Lihok kaayo ang iyang mga mata nga nagasuling sa mga tawo: mausisahon. Apan unya, nahilam niya ang iyang tiyan kay gibati siya ug kagutom. Wala pa siya makapanihapon. Mao na man lay iyang naalinga ang pagmatngon nga dili gayod malipat, kay ang iya da bang gipangita wala pa gayod niya hipalgi.

When Ed’s feet touched the yard of the commercial building the rain fell heavily. He breathed a sigh of relief, extremely grateful that it had not caught him in the middle of the street. He felt tightness in his chest, so he breathed it out for relief. He had been walking since that afternoon. Now that the night had grown deeper, he was still in the heart of the city. The aching of his feet and the weakening of his hands told him the distance of the minutes that had passed by.

        The rain went stronger; the spray had reached him. He moved and leaned against the wall. Above, in the sky the thunder roared, illumined by lightning. The weather was indeed bad. So the news in the newspaper about a typhoon arriving at this hour was true. But this only shouted inside Ed’s mind.

        And as the rain continued, Ed’s gaze wandered among the people who were also looking for shelter. His eyes were moving around, scrutinizing curiously the people. But then, he touched his stomach because he felt hungry. He had not eaten supper yet. He had concentrated to be careful not to miss it, because what he was looking for had not been found yet.

Labing tinuod, naglisod gayod ako pagtuo. Apan silang tanan sa amo wala gayod magduhaduha. Si lolo Tisyong maoy unang misugilon kanako niini sa akong paghiuli sa Santo Niño tapos ang pipila ka tuig nga paghilayo. Sa ako gayod nga paghiabot, nahunahunaan ko dayon nga magpatupi. Busa, nangutana ako kon hain na si Akoy Barbero. Kay sukad pa gayod sa akong paghimatngon ug buot, si Akoy na gayod ang nagtupi kanako. Ug gani, kini man si Akoy ang nakadani kanako sa pagpanghikot ug manok ug pag pamuwang. Sa panahon sa kagubot, ako maoy kinabataan ug kinagamyan nga misulod sa buwangan. Suod ko gayod nga higala si Akoy.

        “Uy dili na makahimo pagpanupi si Akoy,” matod ni Lolo Tisyong, sa pagkadungog niya nga nangita ako kang Akoy aron magpatupi. “Duha na karon ka tuig nga wala na siya manupi.”

        “Kay ngano man diay, Lo, unsa may nahitabo?” maikagon ako nga nangutana. Sa akong kasingkasing midumbol ang kabalaka ug kahigwaos bahin sa gitubag sa tigulang.

It was indeed true, I had difficulty in believing it. But everyone in our home did not have doubt. Lolo Tisyong was the one who had told me first when I came back home here in Santo Niño after many years of being away. Upon my return, I instantly thought of getting a haircut. So, I asked where Akoy the Barber was. Because ever since I could remember, Akoy was the one who had cut my hair. It was Akoy who taught me how to take care of fighting cocks and to gamble in cock fighting. During the war, I was the youngest and smallest to enter the cockpit. Akoy was truly a close friend to me.

        “Uy, Akoy can’t cut hair anymore,” said Lolo Tisyong, when he heard that I was looking for Akoy to get a haircut. “It’s been two years that he hasn’t cut hair.”

        “Why, Lo? What happened?” I asked eagerly. I felt concern and uneasiness in my heart about the old man’s answer.

Kaganinha pa siyang naglimbag-limbag — wa mahimutang sulod sa lawak nga ilang giabangan. Dili gayod siya makatulog. Nag aliwaros ang iyang kaisipan, ug ingon sa gipangagiwan sa kusog ang tibuok niyang kalawasan. Sulod sa iyang dughan nag-alintabo ang kapungot nga naghunahuna sa iyang kaugalingon. Nag-basol siya, nagmahay nganong iyang gituyoan ang pag-ambak ngadto sa sulad nga unta nasayod man siya. Gipakaingon niya sa sinugdan kon naglangoy siya sa himaya, apan wa lang paabota masukwahi diay iyang gituohan kay karon maora man siyag naglangoy taliwala sa kalayo niining iyang kahimtang karon — tapos masayri ni Helen ang matuod.

        “Nasayod akong mobalik ka kanako, Victor, nasayod ako…”

        Maorag anaa pa sa iyang dalunggan nanagingting kadtong mga pulonga nga gilitok ni Helen sa dihang gibitbit na niya ang iyang maleta ug nanaog sa apartment sa babaye. Kon ngano nga nakalitok si Helen niadto, maoy usa ka butang nga wa niya hisabti. Naglibog siya. Tin-aw pa usab gani kaayo ang laing pulong sa babaye nga nakapasamok sa iyang kaisipan:

Since moments ago, she was still restless—feeling not in place in the room they were renting. Her mind was restless, and she sensed her entire body had lost its strength. Anger swelled within her chest thinking of herself. She repeated, lamenting why she had jumped into hell when she had already known. At first she thought she was swimming in glory, but the contrary came as it seemed she was now swimming in the midst of fire at her present status—after Helen knew the truth.

        “Victor, I know that you will return to me. I know of it…"

        Those words seemed to reverberate still in his mind as he lifted his suitcase and went down the woman’s apartment. The reason behind Helen’s uttering of those words was something that he had not understood. He was perplexed. The other words of the woman were still very clear that troubled his mind:

Ang masaba nga kiriring sa telelpono nga gipatong sa pedestal sa tuong ulohan sa ilang katre maoy nakapukaw kang Mlbn. Rafael Laguio. Mikunot ang iyang agtang sa pagpaminaw sa maalingisig nga bagting sa telepono. Buot pa unta siyang matulog aron maulian ang kalapoy sa iyang kalawasan tungod sa pag-inom kagabii. Bug-at ang buot, iyang gikab-ot ang awditibo sa tuo niyang kamot. “Hello… Atty. Laguio speaking… Aw, Merlie! Ha? Murder? Murder case? Pahuwata lang sila…”

        Bisan nagduog-duog pa ang iyang ulo sa linugdang sa bino nga ilang giinom kagabii nga milungtad hangtod ganinang kaadlawon sulod sa usa ka nayet klab, mikalit lang paglagsik ang iyang kalawasan sa paghinunahuna sa bag-ong kaso nga midangat sa iyang buhatan niining buntaga. Kuwarta na sab! Ingon sa nag-awit ang iyang kasing-kasing.

        Sa tibuok dakbayan usa na si Mlbn. Laguio sa pipila ka maayong laki sa mga kaso nga criminal. Gianggaan man gani siya sa iyang mga kahigalaan nga abogado de campanilla kay kasagaran sa iyang mga linabanan nga kaso nanagpakadaog sa kombate sa hukmanan.

The noisy ringing of the telephone on the pedestal at the right headboard of their bed awakened Atty. Rafael Laguio. His forehead furrowed as he listened to the noisome ringing of the telephone. He still wanted to sleep to recover from the tiredness of his body due to drinking last night. With a heavy feeling, he reached for the receiver with his right hand. “Hello… Atty. Laguio speaking… Oh, Merlie! Huh? Murder? A murder case? Just let them wait…”

        Even though his head was still groggy from the effects of the wine they had drunk last night that lasted until dawn in a night club, his body suddenly felt energized thinking about the new case that arrived at his office this morning. Money again! It was as if his heart was singing.

        In the whole city, Atty. Laguio was one of the best lawyers for criminal cases. He was even dubbed by his friends as abogado de campanilla because of the number of cases he had defended won in court battles.

Nagpanilap ako sa akong mga ngabil samtang nagpungko nga mapaniiron sa kiliran sa pultahan nga rinehasan ug puthaw. Kusog ang inulpot sa akong dughan, samtang nagpadayon ang paglaylay sa usa ka awit. Walay pagtuang! Usahay hinuon mokusog kini, ug usahay usab mohinay – ingon sa inulpot sa kasingkasing sa usa ka bata nga nagkulob… naghulat nga modapat sa iyang sampot ang masakit nga lapdos sa usa ka amahan nga nasuko.

        Oo, ingon niini ang walay hunong namong paglaylay sa usa ka awit – ikatulong gabii na karon nga madunggan gikan sa usa ka mabaga nga paril nga kon may mga bentana man, naalihan sa mga rehas nga puthaw nga ingon sa kumagko sa tiil kadagko. Ingon usab niini ang talagsaong sonata nga naghulagway sa nagkalainlaing pagbati; usahay ingon sa usa ka dalagita nga gikutloan sa iyang kaputli… usahay usab, ingon sa pagtutol sa usa ka sayop nga hukom ngadto sa usa ka dinaugdaog sa sala nga wala niya mahimo… ug usahay pa gayod ingon sa hunghong sa usa ka pagpanimpalad nga naghatag paglaom sa usa ka pagbasol nga ulahi na…

I licked my lips while I squatted observantly beside the door with iron bars. My chest was pounding hard, while I continued singing a song. No stopping! However, sometimes it was fast, and sometimes it slowed down – like the pounding heart of a child lying prone face down… waiting for the painful whip of an angry father to touch his butt.

        Yes, this was how we keep singing a song – it was the third night now that it could be heard from a thick wall that, if there were windows, they were blocked by iron bars whose size were the size of a thumb of the toe. This was also a rare sonata that portrayed different feelings; sometimes like a young woman deprived of her chastity… sometimes also, as a protest against a wrong judgment to a person who was sentenced for a sin, he did not commit… and sometimes as a whisper of fate that gave hope to a repentance that was already too late…

Gihakop ni Ceding ang punoan sa iyang tutoy, gipagula kini sa gahalhal nga liab sa iyang sinina, ug iyang gidudho ang atngal sa maluspad nga mga ngabil sa iyang masuso.

        Si Dina ang batang siyam pa lamang ka bulan, daw buot molihay sa atngal sa iyang inahan. Kaha wala nay lami sa dila sa bata ang napisat nga atngal sa iyang inahan, ingon man nga tab-ang na tingali tiamtiamon ang laway mismo ni Dina, nga maoray iyang matulon, sanglit wala na man gayoy sulod nga gatas ang tutoy sa iyang inahan.

       Milit-adlit-ad ug milimbaglimbag ang bata. Mikilisiw. Mitiyibaw. “Unsaon kayha nako nga mohilom ikaw, Dina?” matod ni Ceding. Mabug-at kaayo ang kaguol sa iyang kasingkasing. Mitibi na gani siya kay buot na usab nga mohilak.

       Ang ngiyaw sa tigulang iring ug agik-ik sa mga ilaga nagsibaw didto sa kosina. Gipahit ni Ceding ang iyang ngabil. Nasamad, nagdugo, apan wala niya batia ang kahapdos.

Ceding grasped the base of her breast, let it out of the open neckline of her dress, and pushed the nipple into the pale lips of her new-born child.

        Dina, who was just nine months old, seemed to keep away from her mother’s nipple. Perhaps, to the child’s tongue, there was no more sweetness in the flattened nipple of her mother, likewise to Dina, her saliva had no taste at all, because her mother’s breast no longer contained milk.

        The restless child wriggled and struggled in her arms. It fidgeted. It cried. “How can I keep you quiet, Dina?" Ceding said. Her heart heavy with grief. She pouted on the verge of crying.

        The old cat's meowing and the shrill voices of rats was heard from the kitchen. Ceding bit her lip. It hurt, and bled, but she had not felt the pain.

Ambot, di lang niya tuyoon. Wa siya makasabot ngano; wa siya mahibawo sa hinungdan. Maoy ray iyang nahibaw-an nga sa gitugkan na siyag kabuot mahadlok lang gayod siya sa buto sa rebentador. Naay dagway sa buto sa rebentador nga pangilogan siyang magtan-aw: kanang pagsirit una sa pabilo nga magpasidaan sa pagbuto. Maora siyag hugaon—ug huga nga matuoron sa buto. Basta mosirit na gani ang pabilong duslitan—na, wa na, magpaabot na siya sa pagbuto. Manap-ong siya sa mga dalunggan, mopiyong sa mga mata ug motalikod unya pangilogan siya. “Hii!” Ug daw sa dunay mananap nga kamig kaayog mga tiil, magdagandagan subay sa bukog sa iyang bukubuko.

        Sa kuwitis mahadlok man pod tuod siya. Mao usab sa pusil. Apan ang kuwitis adto man sa itaas, adto man sa layo kaayo mobuto. Ang pusil dili man mosirit una mobuto. Sulagma man lang upod, ug panagsa ra man, nga dunay mopabuto sa pusil. Sagad, polis ra man gani sa lungsod ang magdalag pusil ug rebolber. Unya tagsa ra kaayong mopabuto. Kabhang na man lang gani maoy iyang hipanghikit-an usahay sa mga dapit nga wala niya damha, sa mga taknang wala niya paabota. Dad-on pa nuon niya ang kabhang kon makakaplag siya niini, himoong ulo sa aro para sa arohay sa lastiko, sa mga taluto, tiki ug tapay-tapay sa pangki ug sa mga gubatgubat sa isig ka bata diin aduna usay magpataypatay.

He did not know but he had not intended to do it. He did not understand why; he did not know the cause. All he knew from the time he had reached the age of awareness that he was afraid of bursting firecrackers. There was something in the explosion of firecrackers that would make him shudder: when the wick was lighted, giving way to the explosion. It seemed it was threatening him—a threat to be proven by an explosion. When the lighted wick would eventually set off—it was over; he would wait for the explosion. He would cover his ears, close his eyes, turn back, and then shudder. “Hii!” And it would seem that an animal whose feet were cold would run along his spinal cord.

        He was also afraid of the kuwitis. The same with guns. But the kuwitis would fly upwards, exploding far away. A gun would not hiss before it exploded. And it was rarely that somebody would blow up a gun. Usually, only the police of the town were allowed to carry guns and revolvers. And they used them very rarely. He had seen only empty cartridge shells in places he did not expect to be, at a time he did not expect to come. He would even bring these cartridge shells if he saw them, to be used as the head of his slingshot against house lizards and spiders in the attic and in playing wargames with other children, where some played dead.

Haskang nakapaminti ni Pektoy nianang palisa. Dili mapintal ang kasuko nga milabhag sa iyang nawong. Gisalindot lamang niya ang silyang tuwang-tuwang nga iyang dala didto sa pantawan.

        “Ngano ka, Pektoy, nga mora ka mag gisilaban?” sukot ni Mauring, iyang asawa, nga gikang nagkalos ug tubig sa poso.

        “Ada! Gikontrahan gayod ko niadtong tiguwanga!” Milingkod si Pektoy sa bitang nga kawayan duol sa bentana sa iya nang paghisulod sa sala sa ilang balay.

        “Kinsa ba?”

        “Si anhing Tatay Balong god!” Mikusmod ang nawong ni Pektoy. Mihangad siya sa langit ug didto sa panganod naporma ang nawong ni Tatay Balong niya nga daw nagtamihid ug unya mabiaybiayong mitisngi kaniya.

Pektoy was very angry that afternoon. The anger swelling on his face could not be painted. He just shoved the rocking chair that he had carried on the porch.

        “What happened, Pektoy? You look like you’re burning?” Mauring, his wife said. She came from the artesian fetching water.

        “Ada! That old man really hated me!” Pektoy sat on the bamboo chair near the window when he entered the living room of their house.

        “Who is it?”

        “My late father, Tatay Balong!” Pektoy scowled. He looked up at the sky and there he saw the clouds forming his father's smiling face, which seemed to sneer and despise him.

BAHIN I

DAPLIN SA DAGAT—SA TOO ANAA ANG USA KA KARAANG “CASTILLO” —ADLAW

GULA I

Modunggo sa lapiahan ang usa ka “bote” nga sinakyan sa duha ka magdadagat ug ni Ernesto kini mokawas

Ernesto:                               Hulat kamo dinhi.

Magdadagat 1.0:                Magadugay ka ba?

Ernesto:                              Dili. Ipadala ko lamang kining sulat.

Magdadagat 1.0:                Unsa bang orasa ang atong iguican?

Ernesto:                              Unya inigsubang sa bulan. Ayaw kamo paglihok diha, ha? (Molacaw padulong sa Castillo. Magalantawlantaw. Mosotsot) Dorotea… Dorotea… Dorotea. (Mokamay. Magsoroysoroy)

ACT I

BY THE SEASHORE – ON THE RIGHT SIDE THERE IS AN OLD CASTLE – DAYTIME

SCENE 1

A boat that Ernesto and two fishermen rides on, docks on the shore. Ernesto disembarks.

Ernesto:                              Wait here.

Fisherman 1:                       Will you be long?

Ernesto:                               No. I’m just going to send this letter.

Fisherman 1:                       What time are we leaving?

Ernesto:                               Later, when the moon rises. Don’t go anywhere, okay? (Walks towards the Castle. Looks around. Makes a hissing sound to call someone’s attention) Dorotea . . . Dorotea . . . Dorotea. (Waves his hands. Walks about)

to love a thing at all
you must be loved,
you must have known it.
somehow, somewhere,
knuckle clenched,
open palm,
entangled,
spread out.
i’m sure.
and i do — know it —
but i find it
slipping from me,
so difficult to befriend
when i am holding its
eyes.
i am biting this silence
down, blood on my
tongue. i love you.
i want to. say it.
say it.
i frown at my own
refusal and so do you.
so i watch all that red
stain the tablecloth as
i bring it to my mouth.
i watch you leave me
here. i’m sorry.
i love you. i do.
so much.
say it.
say it.

i’m sure there’s a lot more life
for me to chew so i swallow this
spoonful of hope that it gets better
somehow, someday, because i am
praying so much in my head to a god
i hope believes in me too;
i am full, i undo the button of my pants,
i weigh in my secrets of regret
and guilt and suffering, and
struggle to allow another plate
on my table;
i want to fast now, i whisper to myself,
i whisper to God, i whisper to past
versions of myself that have now
found lessons in their own unbecoming;
when i’ve rid myself of the dirt from today,
i tuck myself nicely in bed,
i don’t sleep right because i must to
have a better tomorrow, but because
this pursuit bores me to stagnancy,
i am waiting and waiting and waiting
for things to be better, for the holes to
fill with water so i may drink,
but there is no choice in this, only that
i am blind in this delusion,
there is no time present for me to waddle
idly in its waters,
i switch off the lights and wait not for
something but i become something
in the darkness of my room,
i become my dreams, my worst fears, my hope, and my misery,
and then watch as all these versions of me unfold slowly into a sunrise
the light from the window goes through
my glass and is doubled in a loosely
blinding epiphany that i only have now,
and whoever i’ve emerged from in the past
were meant only as guiding posts for
the person i am today, sitting at breakfast,
hearing slowly the passage of time through
every chirp of a bird, tires scratching the street,
butter left lingering on the sides of my mouth,
what it is now is what will always be,
flowing like a stitch on a cloth, foreseeing a
possible end but there is none,
we become ground and the soil brings life
to a tree, and the tree bears fruit to an
ornament on a table which will later be
consumed by a version of us that exists
no longer in this body,
so i take my glass and stare at it for a while,
playing with the light it is able to share without
actually having it and i think, i think
maybe i’m okay here

it is in this church that
i am toying with the flames
on candles wishing
you pray to my god,
to be god, to be here,
my god, i think i’ve whispered
a thought you; a dream of
you drenched on my pillow
is all you are;
if somehow i can summon
a mass at midnight
when i am running from
your hands that hurt
me when i hold them,
i will revive the gentleness of
heaven in your eyes,
i will allow a sweeping
of your lips against
my skin for the last time
because when my
knees are tired and hell-bent
from all this kneeling and
begging and miserable harboring
of guilt and contempt and betrayal,
i will blow out the candles,
i will say i have
sinned here,
in this body,
in my heart,
loving you

Sa sinugdanan, sa akong mahinumdoman,
Mura ka'g itoy, dali kaayo magpaluoy-luoy.
Gamay'ng sipyat, magduko-duko dayon.
Naningkamot ka nga di masayop
Kay nahadlok ka kasab-an, badlongon.

Limpyo kaayo ang imong 'ngan.
Ang mga istorya bahin nimo:
“Maayong bata," “buotan na siya."
Humot kaayo ka sa mga tawo
Bisan di gud ka tig pahumot.

Nasuginlan ko nimo
Katong nagtagay ta sa Mabolo.
Nagkalawom ang kagabhion, nagkalawom pud ang baso
Nagkalawom atong istorya.
Matod nimo, nagbuhat lang gyod ka sa maayo
Dili para sa maayong hingungdan, kon dili
Aron way dautan maingon batok nimo.

Kay kapoy kaayo nang mga istorya sa uban.
Hasol paminawon ang hunghong sa mga kanahan.
Kung wala silay maayo ikasulti
Di na unta sila motabi.

Pulong pa nimo:
Ayaw tuo dayon sa uban
Dili tinuod nga ako buotan.

Di ko kalimot sa atong unang panag-ila
Gitunol ka ni Mama ug pulong pa niya:
“Dara Dong, o! Bantayi atong payong ha?"
Ug didto nagsugod ang atong tiunay nga panaghigala.

Ikaw ang partner sa among mga lakaw sa Colon.
Sa kalayo sa among gibaklay, ikaw ang sungkod.
Ug sa atubangan sa mga askal, espadang malig-on

Kanunay tang nag-uban
sugod sa “Adventures in Rositas,"
Paingon sa “Journey to Gaisano,"
Ug kita gihapon sa “Discovering Colonade."

Kon ana-a ka,
Masaligon kaayo ko sa paglaag ug pangumpra.
Kay bisan unsa pa ang panahon,
Makauli ra gihapon.

Kay ikaw, ikaw ra gyod,
Ang magpabuwad sa init
Ug magpabasa sa uwan
Alang kanamo ni Mama.

That's what he said to me, in a moment of spontaneity. The moon was clear and bright with clouds not blemishing the sky. It is, as he had said, beautiful—in a way where those exact word perfectly described what was happening.

        I knew that question was some sort of euphemism, but I didn’t see it that way. After all, it was indeed a beautiful moon. However, there was something in that exact moment that I can’t seem to describe; something stranded at the edge of my brain. But it didn’t matter. All we really needed was that someone said the phrase, some else would get it, and something that made complete sense.

        He laughed, abruptly, probably because the sight of the moon consumed his every thought and I'd probably laugh along. The soft, safe, warm energy that the moon radiated would penetrate our guarded senses, to reveal all our secrets under the bright sky.

        But I couldn't respond to his statement. There was nothing else for us to do but bask in the afterglow of the craven sun.

Adlaw sa Sabado, adlaw sa panglimpyo, adlaw sa pagbisita sa akong kinaham nga higala. Madunggan nako ang didto ug dihang “eskyusmi sa kadyot, miga, ha?” Ug ako mosibog, bisag dili na sungkiton sa tag-as nga lanot o tukog nga alang sa mga abog ug uban pang klase sa hugaw.

        “Nya, kumusta may pang-hunting nato diri karon semanaha, miga?” iyang pangutana samtang naghinay-hinay nag yaka aron makapahuway kadiyot sa trabaho.

        “Busog ra kanunay? Beh?” iyang pagdugang samtang naglisod og hangad aron suling-sulingon og maayo kon dako-dako ba ron ang akong tiyan. Di gyod guro maklaro noh, kay sa akong mga mata man ni siya motutok og dugay. Morag nindot nuon ilayat, da.

Wansapanataym, dili kausa, dili kaduha, ug dili man usab katulo—kondili kadaghang higayon nga nagbalik-balik kining paglakbay sa usa ka isog nga babayeng bagani sa usa ka kalibotang gipuy-an sa mga mahikanhong linalang.

        Wala motalab ang pagbali sa sanina, sa gikaingon pas kinaraan. Bisag asa siyang agianan moliko, bisag asang bungtod mokatkat, bisag asang sapa molangoy, wala gayod siya mabalik sa siyudad nga iyang gidak-an. Ngano man? Sa ingon ining estorya, makapangutana tingali ka, ngano man gyod? Ug sa kataposan, mahitabo ba kahang mabuhi silang tanan nga malipayon sukad ug hangtod sa hangtod? Nganong dili man? Kon dili kana mahitabo sa ingon ining estorya, makapangutana tingali ka, nganong dili man gyod? Dili na nato padugayon, atong sugdan ang pagsugilon sa kahibudngang pamagdoy ni Regresa de Nueva.

        Usa kadto ka malinawong kabuntagon sa pagdagan-dagan sa Rosales Boulevard. Hapit na untang maabot si Regresa sa iyang suking palitanan og pandesal sa dihang napitas ang iyang gisul-ob nga sapatos. Sa napormang baba niini, iyang namatikdan ang duha ka mata sa iring nga diha molutaw og kalit ang tibuok nga dakong lawas sa iyang atubangan.

Unsay anaa sa mga linalang nga anaay pako? Ang anunugba, labi na kon itom, tilimad-on sa pagkahanaw. Ang ngiwngiw, segun pa sa mga lumad sa langyawng mga nasod, simbolo usab sa kamatayon. Ang kasay-kasay, kon sa balay magsaba-saba og maayo samtang naglupad, nagpahiwatig og pagmatngon, maabot na ang adlaw. Mao man pod kon ang manok moagak-ak sa tunga sa gilawmon sa kagabhion. Pako, lupad… kagawasan, dili ba? O mao ba tingali ang kahulogan, mao ang paglingkawas sa kalag nga sa taas o mubo man nga panahon, miabante, mikombate?

Kalinaw sa katin-aw sa tubig sa kabakhawan—mao kiniy pangisip ni Gwen sa pagpauli sa probinsiya. Magubot ra kaayo ang siyudad alang sa hunahunang natugaw. Mahugaw sa kalag ang siot nga kalikopan. Apan diri asa tugob ang kabakhawan, lawom ang ginhawa sa dughang gahip-ot. Hanoy ang dagayday sa hangin sa pagkatawong naghangos. Karon—pahuway.

        Ang treehouse nga sa pagkabata niya, usa ka napakyas nga tahas, karon natukod na gyod. Bisan pa sa pagtutol sa iyang Papa ining ideya, wala kini nahimo kay mao ra gyoy kataposang tinguha ni Gwen usa mawagtang kini tanang kaanyag sa palibot. Coastal development kuno matod pa sa mga amaw. Wala gidungog ang mga protesta, gililok na sa bato ang plano sa pag-uswag nga sila ray makadimdim og tinuoray. Mao iyang paghukom, bisag napungot, dili na magmasulub-on ug suliton na lang ang nabilin nga panahon.